به گزارش خبرگزاری «حوزه»، معاونت فرهنگی و تبلیغی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، در فصلنامه علمی-تخصصی «ره توشه» ویژه محرم الحرام ۱۴۴۴، به ارائه مقالات در موضوعات گوناگون پرداخته که در شماره های گوناگون تقدیم حضور علاقه مندان می گردد.

قال الله تعالی: «الَّذِینَ إِن مَّکنَّاهُمْ فیِ الْأَرْضِ أَقَامُواْ الصَّلَوةَ»[۱]

مقدمه

در مقابله با بحران ها و حوادث سخت زندگی، نماز و عبادت خالصانه، بهترین پشتیبان و پناهگاه تمام انسان های پاک و انبیای بزرگ الهی در طول تاریخ بوده است. خداوند متعال در قرآن کریم نماز را پناهگاه مطمئن انسان معرفی کرده و فرموده است: «وَ اسْتَعینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ وَ إِنَّها لَکَبیرَةٌ إِلاَّ عَلَی الْخاشِعین؛[۲] از صبر و نماز (در حوادث سخت و کارهای مهم) یاری جویید (و از دریای بیکران قدرت الهی نیرو بگیرید) و این کار جز برای خاشعان، سنگین است».

خفتگان را خبر از زمزمه مرغ سحر؟		حَیَوان را خبر از عالم انسانی نیست
شب مردان خدا روز جهان افروز است		روشنان را به حقیقت شب ظلمانی نیست[۳]

از این رو نماز در سیره امام حسین(علیه السلام)، همواره مهم ترین تکیه گاه شمرده می شد. این شیوه برگرفته از روش پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) و مولای متقیان حضرت علی(علیه السلام) بود که در قیام عاشورا به اوج خود رسید و نماز، مهم ترین پشتوانه حضرت سیدالشهدا(علیه السلام) و یاران باوفایش در این قیام جاویدان شد.

امام سجاد(علیه السلام) درباره نمازهای امام حسین(علیه السلام) فرمود: «کَانَ‏ یُصَلِّی‏ فِی‏ الْیَوْمِ‏ وَ اللَّیْلَةِ أَلْفَ‏ رَکْعَةٍ؛[۴] پدرم در هر شبانه روز هزار رکعت نماز می خواند». امام حسین(علیه السلام) در تفسیر آیه شریفه «الَّذِینَ إِن مَّکنَّاهُمْ فیِ الْأَرْضِ أَقَامُواْ الصَّلَوةَ؛[۵] یاران خدا همان کسانی هستند که هر گاه در زمین به آن ها قدرت بخشیدیم، نماز را برپا می دارند»، فرمود: «این آیه درباره ما اهل بیت پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) است».[۶]

همان گونه که در زیارت وارث پس از توصیف مقامات عالی امام حسین(علیه السلام) به این جمله می رسیم: «أَشْهَدُ أَنَّک قَدْ أَقَمْتَ الصَّلَاةَ وَ آتَیتَ الزَّکاةَ وَ أَمَرْتَ بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَیتَ عَنِ الْمُنْکرِ وَ أَطَعْتَ اللَّهَ حَتَّی أَتَاک الْیقِین‏؛[۷] من شهادت می دهم که تو نماز را اقامه کردی و زکات را پرداختی و امر به معروف و نهی از منکر نمودی و تا آخرین لحظه زندگی، در اطاعت خدا بودی». حضرت سیدالشهدا(علیه السلام) در مناجاتش چنین نجوا می کند: «اللَّهُمَّ مَنْ أَوَی إِلَی‏ مَأْویً‏ فَأَنْتَ مَأْوَای وَ مَنْ لَجَأَ إِلَی مَلْجَإٍ فَأَنْتَ مَلْجَئِی؛[۸]خدایا هر که جای گرفت به جایگاهی، پس تویی جایگاه من و هر که پناه گرفت به پناهگاهی، پس تویی پناهگاه من».

جلوه های نماز در قیام عاشورا

قیام عاشورا سرشار از جلوه هایی از نماز است که در این بخش به برخی از آن ها اشاره می شود.

۱. آغاز قیام با خواندن نماز در مسجد

پس از آنکه امام حسین(علیه السلام) با ولید در مدینه بیعت نکرد، در نیمه شب ۲۸ رجب سال ۶۰ هجری به مسجدالنبی آمد، نماز خواند و با قبر رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) خداحافظی کرد. پس از نماز در حال سجده به خواب رفت و پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) در عالم خواب، او را به سینه چسباند و میان دو چشم آن حضرت را بوسید و به او فرمود: «پدرم به فدای تو! ... برای تو در بهشت درجه ای است که به آن نائل نمی شوی، مگر با شهادت».[۹]

سپس امام(علیه السلام) به مکه آمد، مسجدالحرام را پایگاه خود قرار داد و پس از نماز در مسجد به سخنرانی و آگاهی بخشیدن به مردم پرداخت. اساساً قیام های الهی همه از مسجد و اماکن مقدس آغاز می شود؛ هم چنانکه حضرت ولی عصر(عجل الله تعالی فرجه الشریف) نیز حرکت الهی خود را در عصر ظهور از مسجدالحرام شروع می کند.

احمد بن اعثم کوفی، از تاریخ نگاران قرن سوم هجری می نویسد:

چون امام حسین(علیه السلام) به مکه رسید، مردم خوشحال شدند. امام(علیه السلام) بعد از استقرار و در چهار ماهی (شعبان، رمضان، شوال، ذی القعده و چند روز از ذی الحجه) که در مکه بود، مؤذنی معین کرد که در اوقات نماز با صدای بلند اذان می گفت و مردم جمع می شدند و پس از اقامه نماز، به سخنان و روشنگری های امام حسین(علیه السلام) در موضوعات روز، به ویژه درباره عدم بیعت با یزید و اهداف و فلسفه قیام عاشورا گوش فرا می دادند.[۱۰]

هنگامی که امام(علیه السلام) در مکه بودند، دو نفر به نام های «هانی بن هانی سبیعی» و «سعید بن عبداللَّه حنفی» از کوفه رهسپار مکه شدند و نامه ای را که آخرین نامه کوفیان به امام حسین(علیه السلام) بود، به آن حضرت تقدیم کردند. امام حسین(علیه السلام) به آورندگان نامه هانی و سعید فرمود: «به من خبر دهید که چه اشخاصی در نوشتن این نامه با شما همدست بوده اند؟». آن ها جواب دادند: «ای فرزند رسول خدا! افرادی مانند شبث بن ربعی، حجّار بن ابجر، یزید بن حارث، یزید بن رویم، عروة بن قیس، عمرو بن حجاج و محمد بن عمیر بن عطارد (که هر کدام از سران قوم هستند) با ما همدست بودند». در این هنگام امام حسین(علیه السلام) برخاست و در کنار کعبه دو رکعت نماز در بین رکن و مقام (بین حجر الاسود و مقام ابراهیم(علیه السلام)) خواند و از خداوند طلب خیر کرد. سپس پسرعمویش، مسلم بن عقیل را به حضور طلبید تا او را روانه کوفه کند.[۱۱] مسلم بن عقیل نیز بعد از دریافت فرمان امام(علیه السلام)، راه جهاد و شهادت را در پیش گرفت و به عنوان سفیر قیام عاشورا، ارتباط با خداوند و اقامه نماز را زیربنای حرکتش قرار داد. او ابتدا مخفیانه به مدینه رفت و مرقد مطهر نبوی را زیارت کرد و در مسجد النبی دو رکعت نماز خواند. آن گاه مخفیانه با بستگانش وداع کرد و شبانه راه عراق را در پیش گرفت و با عزم و اراده ای راسخ، به سوی هدف بلند خویش شتافت.[۱۲]

۲. تنظیم برنامه ها با اوقات نماز

حضرت اباعبدالله(علیه السلام) پس از حرکت به سوی کوفه، برنامه هایش را در هر منزل و مقامی با اوقات نماز تنظیم و سخنانش را بعد از نماز بیان می کرد.

در منزل شراف که حرّ بن یزید ریاحی راه را برامام (علیه السلام) بسته بود، هنگام نماز ظهر شد و آن حضرت(علیه السلام) دستور داد حجاج بن مسروق اذان بگوید. وقتی هنگام گفتن اقامه و خواندن نماز شد، امام حسین(علیه السلام) لباس پوشید، نعلین بر پا کرد و برای خواندن نماز از خیمه بیرون آمد. حمد و ثنای خداوند را به جا آورد و رهنمود های لازم را به سپاه حرّ بیان فرمود. همه آنان در مقابل سخنان بر حق امام(علیه السلام) خاموش شدند و کسی از آنان سخن نگفت. امام(علیه السلام) از حر پرسید: «آیا می خواهی تو هم با همراهان خود نماز بخوانی؟». عرض کرد: «نه، بلکه شما نماز بخوان و ما نیز پشت سر شما نماز می خوانیم». نماز به امامت امام حسین(علیه السلام) خوانده شد.

چون هنگام نماز عصر شد، امام حسین(علیه السلام) دستور داد همه آماده رفتن شوند. همراهان‏ حضرت آماده حرکت شدند. سپس امام(علیه السلام) به منادی خود دستور داد برای نماز عصر بانگ سر دهد و اقامه نماز گفته شد. امام حسین(علیه السلام) پیش آمد، ایستاد و نماز عصر خواند و چون سلام داد، به سوی آن مردم برگشت و حمد و ثنای خدای را به جا آورد و سخنرانی دیگری ایراد فرمود.[۱۳]

۳. یک شب مهلت برای عشق به نماز

عمر سعد در عصر روز تاسوعا فرمان حمله داد. حضرت ابوالفضل(علیه السلام) از سوی امام حسین(علیه السلام) مأمور شد تا از دشمن برای شب عاشورا مهلت بگیرد. حضرت اباعبدالله(علیه السلام) انگیزه خویش را از تأخیر انداختن جنگ چنین بیان می فرماید:

یا عَبّاسْ! اِرکبْ بِنَفْسی اَنْتَ یا اَخی... اِرْجِعْ اِلَیهِمْ فَاِنْ اِسْتَطَعْتَ اَنْ تُؤَخِّرَهُمْ اِلی غُدْوَةٍ وَتَدْفَعَهُمْ عَنَّا الْعَشیةَ؛ لَعَلَّنا نُصَلّی لِرَبِّنا الَلَّیلَةَ وَنَدْعُوهُ وَنَسْتَغْفِرُهُ. فَهُوَ یعْلَمُ اَنّی کنْتُ اُحِبُّ الصَّلوةَ لَهُ وَ تِلاوَةَ کتابِهِ وَ کثْرَةَ الدُّعاءِ وَالاِسْتِغْفارِ؛[۱۴] برادرم عباس! جانم به فدایت، سوار شو... به سوی آنان برو و اگر توانستی جنگ را تا صبح فردا به تأخیر انداز و امشب آنان را از ما دور کن. شاید ما بتوانیم امشب در پیشگاه پروردگارمان به نماز و دعا و استغفار بپردازیم. او خوب می داند که من پیوسته نماز برای او و تلاوت قرآنش و بسیار دعا کردن و طلب آمرزش خواستن از درگاهش را همواره دوست می دارم.

بگذشت ز هر چه داشت حتی سر و جان

اما ز نماز خویش هرگز نگذشت [۱۵]

امام حسین(علیه السلام) چنان عشقی به نماز و ذکر و دعا دارد که می خواهد شبی را از دشمن مهلت بگیرد و به راز و نیایش و نماز بپردازد و این در حالی است که با صلابت تمام در مقابل خواسته های نامشروع دشمن ایستاد و مقاومت می کند.

از کربلای مقدس، می آید آوای مردی

آوای نورانی او «انی احب الصلوه» است[۱۶]

شیعه امام حسین(علیه السلام) نیز باید همانند مولایش عاشق نماز و تلاوت قرآن کریم باشد و زندگی خود را در پرتو عشق به این امور معنوی جهت دهد.

۴. نماز صبح عاشورا

هنگامی که امام حسین(علیه السلام) نماز صبح را در روز عاشورا به جا آورد، پس از حمد و سپاس خداوند به یاران نمازگزارش فرمود: «خداوند به شهید شدن شما در این روز اذن داده است و بر شماست صبر و شکیبایی».[۱۷] حضرت در این گفتار حکیمانه دو نکته را تذکر می دهد؛ اول اصل شهادت که به امر پروردگار است و دوم پایداری و استقامت در برابر دشمن که هر دو نکته با نماز ارتباط مستقیم دارد؛ زیرا روح استقامت و پایداری در جهاد باید از همان نماز و ارتباط با پروردگار به دست بیاید و از عبادت و معنویت نیرو بگیرد: «وَاسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلوة».[۱۸]

پس از نماز صبح عاشورا، وقتی امام(علیه السلام) در مقابل خویش موجی خروشان از دشمنان خیانتکار را دید؛ دست ها را به سوی آسمان بلند کرد و با توکل خالصانه به خداوند چنین دعا نمود: «اَللَّهُمَّ اَنْتَ ثِقَتی فی کُلِّ کَرْبٍ، وَ رَجائی فی کُلِّ شِدَّةٍ؛[۱۹] خدایا! تو در هر غم و اندوه پناهگاه و در هر پیشامد ناگوار مایه امید منی».

۵. نماز ظهر عاشورا

در زمین کربلا در روز عاشورا حسین(علیه السلام)

زیر تیغ و تیر دشمن خواند بی پروا نماز[۲۰]

اوج شکوه نماز در حماسه کربلا، برگزاری نماز ظهر عاشوراست. در ظهر عاشورا ابوثمامه صیداوی به حضور حضرت آمد و در اوج جنگ با دشمن عرضه داشت: «یا اباعبداللَّه! فدایت شوم، گرچه این مردم با حملات و هجوم های پی در پی خود به تو نزدیک شده و می خواهند تو را به شهادت برسانند، اما به خدا سوگند! تا مرا نکشته اند؛ نمی توانند به تو آسیبی برسانند. دوست دارم در حالی به ملاقات پروردگارم بشتابم که این آخرین نمازم را هم به امامت شما خوانده باشم». امام(علیه السلام) با شنیدن سخنان ابوثمامه به آسمان نگاه کرد و فرمود: «ذَکرْتَ الصَّلوةَ جَعَلَک اللَّهُ مِنَ الْمُصَّلین الذَّاکرینَ، نَعَمْ هذا اَوَّلُ ‏وَقْتِها؛[۲۱] نماز را یاد کردی، خداوند متعال تو را از نمازگزارانی که به یاد خدا هستند، قرار دهد. بلی، الان اول وقت نماز است».

جهد کن بر نماز اول وقت

این پیام شهید عاشوراست[۲۲]

سپس فرمود: «لحظاتی از دشمن آتش بس بخواهید»، ولی هنگامی که دشمن آتش بس موقتی را نپذیرفت؛ سالار شهیدان(علیه السلام) در مقابل باران تیر دشمن به نماز ایستاد.

در هر نفسش سوز و گداز است حسین(علیه السلام)		سرچشمه هر راز و نیاز است حسین(علیه السلام)
می خواند نماز آخرین را در خون		یعنی که فدایی نماز است حسین(علیه السلام)[۲۳]

نماز، ستون دین و یادآور حضور خدا در تمام لحظات زندگی انسان است. خواندن نماز بر هر مسلمانی واجب و در اسلام نسبت به آن بسیار سفارش شده است. ادای نماز در اول وقت، یکی از نکته ها در مراتب و محافظت از نماز است. پیشوایان دینی و ائمه اطهار(علیهم السلام) همواره بر خواندن نماز اول وقت تأکید داشته اند؛ چنانکه امام صادق(علیه السلام) فرموده است: «شیعه ما را هنگام وقت نماز بشناسید (امتحان کنید) که چگونه از آن محافظت می کند».[۲۴]

شهدای انقلاب اسلامی و دفاع مقدس همانند شهدای کربلا، به نماز اول وقت اهمیت می داند و بر آن پایبند بودند و این، درسی برای همگان به ویژه جوانان است که به نماز اول وقت اهمیت بدهند. برادر قَدَمی، از همرزمان و همکاران شهید سید مرتضی آوینی می گوید:

در ایامی که شبانه روز برای تدوین و مونتاژ در صدا و سیما بودیم، به محض اینکه وقت نماز می رسید و همین که قرآن شروع می شد؛ سید قلم را زمین می گذاشت، لباس را می پوشید و بچه ها را صدا می کرد: «حرکت کنید که وقت نماز است». سپس به طرف مسجد بلال حرکت می کرد. سید همیشه از اولین کسانی بود که وارد مسجد می شد.[۲۵]

امیر دلاور، سردار دربندی، از هم رزمان شهید بزرگوار علی صیاد شیرازی می گوید:

در آسمان کردستان و سوار بر هلی کوپتر بودیم. دیدم ایشان مدام به ساعت شان نگاه می کند. علت را پرسیدم، گفت: «موقع نماز است». همان لحظه به خلبان اشاره کرد که همین جا فرود بیاید تا نماز را در اول وقت بخوانیم. خلبان گفت: «این منطقه زیاد امن نیست، اگر صلاح بدانید تا مقصد صبر کنیم». شهید صیاد گفت: «اشکالی ندارد، ما باید همین جا نماز را بخوانیم». هلی کوپتر نشست. با آب قمقمه ای که داشت، وضو گرفتیم و همگی نماز ظهر را به امامت ایشان اقامه کردیم.[۲۶]

۶. پاسداران نماز ظهر عاشورا

برای اقامه نماز ظهر عاشورا، فدائیانی در مقابل حضرت ایستادند تا از حضرت در برابر باران تیرهایی که از سوی دشمن می آمد، محافظت و پاسداری کنند و نماز ظهر عاشورا با آرامش برگزار شود.

یکی از این فدائیان زهیر بن قین بجلی، از شخصیت های برجسته کوفه بود که روز عاشورا افتخار یافت در رکاب امام حسین(علیه السلام) به شهادت برسد. وی در میدان های جنگ، دلاوری های بسیاری نشان داده بود. ابتدا نیز هوادار جناح عثمان بود، اما توفیق یافت که نیک فرجام و از شهدای عالی مقام کربلا شود.[۲۷] در زیارت ناحیه مقدسه درباره او آمده است: «السَّلَامُ عَلَی زُهَیْرِ بْنِ الْقَیْنِ الْبَجَلِیِّ؛ ‏[۲۸]سلام به زهیر فرزند قین بجلی».

یکی دیگر از این فدائیان، سعید بن عبدالله حنفی بود. او از ایمانی راسخ و شجاعتی فراوان برخوردار، و از هواداران‏ سرسخت اهل بیت(علیهم السلام) بود. همچنین از فرستادگانی بود که نامه های کوفیان را خدمت امام حسین(علیه السلام) آورده بود. وی که از انقلابیون پر شور کوفه به حساب می آمد، در نهضت مسلم بن عقیل نیز فعال بود، نامه مسلم را به مکه رساند و از مکه همراه امام(علیه السلام) به کوفه آمد تا در روز حماسه بزرگ‏ عاشورا جانش را فدای رهبرش کند.[۲۹] امام زمان(عجل الله تعالی فرجه الشریف) در زیارت ناحیه مقدسه به وی این گونه سلام داده است: «السَّلَامُ عَلَی سَعِیدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْحَنَفِی».‏[۳۰]

سعید تیرهای دشمن را با دست، صورت و سینه اش دفع می کرد. هنگامی که نماز امام(علیه السلام) به پایان رسید، او با بدنی خونین به زمین افتاد[۳۱] و در حالی که نفس های آخر را می کشید، چشمانش را گشود و با تبسمی ملیح به سیمای امام حسین(علیه السلام) نگریست و عرض کرد: «اَوَفَیتُ یابْنَ رَسُولِ اللَّه؟؛ ای پسر رسول خدا! آیا من به عهد خود وفا کردم؟». سرور آزادگان، از جان نثاری و فداکاری سعید تقدیر نمود و با لحنی رضایت آمیز فرمود: «نَعَمْ، اَنْتَ اَمامی فِی الْجَنَّةِ؛[۳۲] بلی، تو در بهشت پیشاپیش من خواهی بود».

عمرو بن قرظه یکی دیگر از این فدائیان است. ایشان نیز که به همراه سعید بن عبدالله نگهبانی از امام(علیه السلام) را به عهده گرفته و در این راه چندین چوبه تیر به سر و سینه اش رسیده و به شدت مجروح شده بود؛ همزمان با سعید بر زمین افتاد و همانند جمله های سعید را گفت و به امام(صلی الله علیه و آله و سلم) عرض کرد: «یابن رسول اللَّه اَوَفَیتُ؟». امام حسین(علیه السلام) فرمود: «نَعَمْ، أَنْتَ أَمَامِی فِی اَلْجَنَّةِ فَاقْرَأْ رَسُولَ اَللَّهِ عَنِّی اَلسَّلاَمَ وَ أَعْلِمْهُ أَنِّی فِی اَلْأَثَرِ؛ آری، تو جلوتر از من در بهشت هستی؛ سلام مرا به رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) برسان و به آن حضرت عرض کن که من نیز به دنبال تو خواهم آمد».[۳۳] امام زمان(عجل الله تعالی فرجه الشریف) در زیارت ناحیه مقدسه به وی نیز این گونه سلام داده است: «السَّلَامُ‏ عَلَی‏ عَمْرِو بْنِ‏ قَرَظَةَ الْأَنْصَارِی».‏[۳۴]

تیرها بر تنم فرود آیید

تا امامم نماز بگزارد[۳۵]

یکی از پیام های عاشورا، نماز خواندن در بد ترین شرایط جنگی است؛ یعنی سختی ها و مشکلات مانع این فریضه گرانسنگ نمی شود. شهدای دفاع مقدس این پیام عاشورا را به خوبی دریافت کردند؛ از این رو در ایام جنگ و اسارت اهمیت بسیاری به نماز می دادند.

مرحوم ابوترابی(ره) می گوید:

مسئله نماز و عشق به آن، در نهاد انسان ها نهفته است. خوب به یاد دارم اولین مرتبه ای که نماز در اسارت برای ما جلوه خاصی پیدا کرد، بعد از هفت یا هشت روز سرگردانی بود که ما را از این طرف به آن طرف می کشاندند و سرانجام به وزارت دفاع منتقل شدیم. اولین اسیری که به اتاق ما فرستاده شد، سروان خلبان اسماعیل بیگی بود. وقتی ایشان با دست شکسته به محیط سراسر رعب و وحشت زندان هل داده شد، دیدم با همان دست شکسته به نماز ایستاد و با شوق عجیبی به راز و نیاز با پروردگارش پرداخت.[۳۶]

۷. نماز بی نظیر

آیت الله شیخ جعفر شوشتری می نویسد:

آخرین نماز امام حسین(علیه السلام)، تکبیرة الاحرام ، قیام ، قرائت ، رکوع ، سجود، تشهد و سلام ویژه ای داشت . این نماز در تاریخ اسلام نظیر ندارد. تکبیر آن را با فرو افتادن از ذوالجناح سر داد و قیام را به هنگام هجوم دشمن به خیام حرم ، و قنوتش دعایی بود که در آن حال می خواند: «اللَّهُمَ‏ مُتَعَالِی الْمَکانِ‏ ...».‏[۳۷] رکوع آن، زمانی بود که تیری به قلب مقدسش اصابت کرد و حضرت مجبور شد قامت خم کند تا آن را از پشت سر بیرون بیاورد، و آخرین سجده خونین امام(علیه السلام) بر پیشانی نبود؛ بلکه وقتی نیزه صالح بن وهب مزنی بر پهلوی آن حضرت اصابت کرد و امام(علیه السلام) گونه راست روی تربت گرم نهاد و این ذکر از سوز دل بر زبان داشت: «بسمَ اللهِ و بِاللهِ» و تشهد و سلامش با خروج و عروج روح بلند ملکوتی اش به شاخسار جنان همراه بود، ولی دیگر خود نتوانست سر از سجده بردارد و تا دشمن سر مقدس آن حضرت را به اوج سنان و نیزه بالا برد که آن حضرت، با تلاوت آیات سوره کهف به تعقیب نماز پرداخت.[۳۸]

فهرست منابع

کتب

۱. ابن طاووس، علی بن موسی، فلاح السائل و نجاح المسائل، قم: بوستان کتاب، ۱۴۰۶ق.

۲. _________________، اللهوف علی قتلی الطفوف، تهران: نشر جهان، ۱۳۴۸ش.

۳. _________________، مهج الدعوات و منهج العبادات، قم: نشر دار الذخائر، ۱۴۱۱ق.

۴. ابومخنف، لوط بن یحیی، مقتل ابومحنف، قم: کتابخانه آیة الله النجفی المرعشی، ۱۳۹۸ق.

۵. امین عاملی، سید محسن، لواعج الاشجان، قم: نشر بصیرتی، ۱۳۷۱ش.

۶. بحرانی، سید هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، تهران: مؤسسة البعثه، ۱۴۱۶ق.

۷. بحرانی، عبدالله، العوالم: الإمام الحسین(علیه السلام)، تحقیق مدرسه امام مهدی(عجل الله تعالی فرجه الشریف)، چاپ اول، قم: مدرسه امام مهدی(عجل الله تعالی فرجه الشریف)، ۱۳۶۵ش.

۸. خادمی، سیف الله، نیایش سرخ، تهران: ستاد اقامه نماز و احیای زکات، ۱۳۷۸ش.

۹. سعدی شیرازی، مصلح بن عبدالله، کلیات سعدی، تصحیح و تعلیق محمدعلی فروغی، تهران: امیرکبیر، ۱۳۹۴ش.

۱۰. شوشتری، جعفر، الخصائص الحسینیة، قم: نشر انوار الهدی، ۱۴۲۵ق.

۱۱. صدوق، محمد بن علی، الخصال ، تصحیح: علی اکبر غفاری، چاپ اول، قم‏: جامعه مدرسین‏، ‏۱۳۶۲ش.‏

۱۲. _______________، من لایحضره الفقیه، بیروت: مؤسسه الاعلمی، ۱۴۱۳ق.

۱۳. طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، بیروت: نشر اعلمی، ۱۴۰۳ق.

۱۴. طوسی، محمد بن حسن، مصباح المتهجّد و سلاح المتعبّد، بیروت: مؤسسة فقه الشیعة، ۱۴۱۱ق.

۱۵. کوفی، احمد بن اعثم، کتاب الفتوح، بیروت: دار الاضواء، [بی تا].

۱۶. مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار، بیروت: موسسه الوفا، ۱۴۰۳ق.

۱۷. محمدی اشتهاردی، محمد، غم نامه کربلا، تهران: نشر مطهر، ۱۳۷۷ش.

۱۸. محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا، قم: نشر معروف، ۱۳۸۰ش.

۱۹. المشهدی، محمد بن جعفر، المزار الکبیر، قم: نشر القیوم، ۱۴۱۹ق.

۲۰. مفید، محمد بن محمد، إلارشاد، قم: کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.

۲۱. نجمی، محمدصادق، سخنان حسین بن علی(علیه السلام) از مدینه تا کربلا، قم: نشر اسلامی، ۱۳۷۶ش.

پایگاه ها

۱. پایگاه خبری تحلیلی شهدای ایران، «خاطره ای جالب از شهید آوینی درباره نماز اول وقت»، ۲۹/۱۰/۱۳۹۳، کد خبر: ۶۳۳۸۳.

۲. خبرگزاری بین المللی قرآن، «جلوه اخلاق نبوی(صلی الله علیه و آله و سلم) در رفتار شهیدان»، ۲۵/۱۰/۱۳۹۲، کد خبر: ۱۳۵۹۴۸۵.

۳. قنوت (مرکز تخصصی نماز)، «خاطره نمازی از شهید ابوترابی»، ۱۲/۰۳/۱۴۰۱، کد خبر: ۳۲۲۰.